อุปธิรหิตนฺติ กามูปธิรหิตํฯ จตฺตาโร หิ อุปธี – กามูปธิ, ขนฺธูปธิ, กิเลสูปธิ, อภิสงฺขารูปธีติฯ กามาปิ ‘‘ยํ ปญฺจ กามคุเณ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ กามานํ อสฺสาโท’’ติ (ม. นิ. 1.166) เอวํ วุตฺตสฺส สุขสฺส อธิฏฺฐานภาวโต ‘‘อุปธิยติ เอตฺถ สุข’’นฺติ อิมินา วจนตฺเถน ‘‘อุปธี’’ติ วุจฺจติ, ขนฺธาปิ ขนฺธมูลกสฺส ทุกฺขสฺส อธิฏฺฐานภาวโต, กิเลสาปิ อปายทุกฺขสฺส อธิฏฺฐานภาวโต, อภิสงฺขาราปิ ภวทุกฺขสฺส อธิฏฺฐานภาวโตฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

อภิณฺหปจฺจเวกฺขิตพฺพฏฺฐานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8-10. ลิจฺฉวิกุมารกสุตฺตาทิวณฺณนา

[58-60] อฏฺฐเม สาปเตยฺยนฺติ เอตฺถ สํ วุจฺจติ ธนํ, ตสฺส ปตีติ สปติ, ธนสามิโกฯ ตสฺส หิตาวหตฺตา สาปเตยฺยํ, ทฺรพฺยํ, ธนนฺติ อตฺโถฯ อตฺตโน รุจิวเสน คามกิจฺจํ เนตีติ คามนิโย, คามนิโยเยว คามณิโกฯ

อนฺวาย อุปนิสฺสาย ชีวนสีลา อนุชีวิโนติ อาห ‘‘เย จ เอตํ อุปนิสฺสาย ชีวนฺตี’’ติฯ เอกํ มหากุลํ นิสฺสาย ปณฺณาสมฺปิ สฏฺฐิปิ กุลานิ ชีวนฺติ, เต มนุสฺเส สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ นวมาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

ลิจฺฉวิกุมารกสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นีวรณวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(7) 2. สญฺญาวคฺโค

1-5. สญฺญาสุตฺตาทิวณฺณนา

[61-65] ทุติยสฺส ปฐเม ‘‘มหปฺผลา มหานิสํสา’’ติ อุภยมฺเปตํ อตฺถโต เอกํ, พฺยญฺชนเมว นานนฺติ อาห ‘‘มหปฺผลา’’ติอาทิฯ ‘‘ปญฺจิเม คหปตโย อานิสํสา’’ติอาทีสุ (อุทา. 76) อานิสํส-สทฺโท ผลปริยาโยปิ โหติ ฯ มหโต โลกุตฺตรสฺส สุขสฺส ปจฺจยา โหนฺตีติ มหานิสํสาฯ อมโตคธาติ อมตพฺภนฺตรา อมตํ อนุปฺปวิฏฺฐา นิพฺพานทิฏฺฐตฺตา, ตโต ปรํ น คจฺฉนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อมตปริโยสานา’’ติฯ อมตํ ปริโยสานํ อวสานํ เอตาสนฺติ อมตปริโยสานาฯ มรณสญฺญาติ มรณานุปสฺสนาญาเณน สญฺญาฯ อาหาเร ปฏิกูลสญฺญาติ อาหารํ คมนาทิวเสน ปฏิกูลโต ปริคฺคณฺหนฺตสฺส อุปฺปนฺนสญฺญาฯ อุกฺกณฺฐิตสฺสาติ นิพฺพินฺทนฺตสฺส กตฺถจิปิ อสชฺชนฺตสฺสฯ ทุติยาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

สญฺญาสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6-10. สาชีวสุตฺตาทิวณฺณนา

[66-70] ฉฏฺเฐ สห อาชีวนฺติ เอตฺถาติ สาชีโว, ปญฺหสฺส ปุจฺฉนํ วิสฺสชฺชนญฺจฯ เตนาห ‘‘สาชีโวติ ปญฺหปุจฺฉนญฺเจว ปญฺหวิสฺสชฺชนญฺจา’’ติอาทิฯ อภิสงฺขตนฺติ จิตํฯ สตฺตมาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

สาชีวสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สญฺญาวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(8) 3. โยธาชีววคฺโค

1-2. ปฐมเจโตวิมุตฺติผลสุตฺตาทิวณฺณนา

[71-72] ตติยสฺส ปฐเม อวิชฺชาปลิฆนฺติ เอตฺถ อวิชฺชาติ วฏฺฏมูลิกา อวิชฺชา, อยํ ปจุรชเนหิ อุกฺขิปิตุํ อสกฺกุเณยฺยภาวโต ทุกฺขิปนฏฺเฐน นิพฺพานทฺวารปฺปเวสวิพนฺธเนน จ ‘‘ปลิโฆ วิยาติ ปลิโฆ’’ติ วุจฺจติฯ เตเนส ตสฺสา อุกฺขิตฺตตฺตา ‘‘อุกฺขิตฺตปลิโฆ’’ติ วุตฺโตฯ ปุนพฺภวสฺส กรณสีโล, ปุนพฺภวํ วา ผลํ อรหตีติ โปโนภวิกา, ปุนพฺภวทายิกาติ อตฺโถฯ ชาติสํสาโรติ ชายนวเสน เจว สํสรณวเสน จ เอวํลทฺธนามานํ ปุนพฺภวกฺขนฺธานํ ปจฺจโย กมฺมาภิสงฺขาโรฯ ชาติสํสาโรติ หิ ผลูปจาเรน การณํ วุตฺตํฯ ตญฺหิ ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติการณวเสน ปริกฺขิปิตฺวา ฐิตตฺตา ‘‘ปริขา’’ติ วุจฺจติ สนฺตานสฺส ปริกฺขิปนโตฯ เตเนส ตสฺส สํกิณฺณตฺตา วิกิณฺณตฺตา สพฺพโส ขิตฺตตฺตา วินาสิตตฺตา ‘‘สํกิณฺณปริโข’’ติ วุตฺโตฯ

ตณฺหาสงฺขาตนฺติ เอตฺถ ตณฺหาติ วฏฺฏมูลิกา ตณฺหาฯ อยญฺหิ คมฺภีรานุคตฏฺเฐน ‘‘เอสิกา’’ติ วุจฺจติฯ ลุญฺจิตฺวา อุทฺธริตฺวาฯ โอรมฺภาคิยานีติ โอรมฺภาคชนกานิ กามภเว อุปปตฺติปจฺจยานิ กามราคสํโยชนาทีนิฯ เอตานิ หิ กวาฏํ วิย นครทฺวารํ จิตฺตํ ปิทหิตฺวา ฐิตตฺตา ‘‘อคฺคฬา’’ติ วุจฺจนฺติฯ เตเนส เตสํ นิคฺคตตฺตา ภินฺนตฺตา ‘‘นิรคฺคโฬ’’ติ วุตฺโตติฯ อคฺคมคฺเคน ปนฺโน อปจิโต มานทฺธโช เอตสฺสาติ ปนฺนทฺธโชฯ ปนฺนภาโรติ ขนฺธภารกิเลสภารอภิสงฺขารภารา โอโรปิตา อสฺสาติ ปนฺนภาโรฯ วิสํยุตฺโตติ จตูหิ โยเคหิ สพฺพกิเลเสหิ จ วิสํยุตฺโตฯ อสฺมิมาโนติ รูเป อสฺมีติ มาโน, เวทนาย, สญฺญาย, สงฺขาเรสุ, วิญฺญาเณ อสฺมิมาโนฯ เอตฺถ หิ ปญฺจปิ ขนฺเธ อวิเสสโต ‘‘อสฺมี’’ติ คเหตฺวา ปวตฺตมาโน อสฺมิมาโนติ อธิปฺเปโตฯ

นครทฺวารสฺส ปริสฺสยปฏิพาหนตฺถญฺเจว โสธนตฺถญฺจ อุโภสุ ปสฺเสสุ เอสิกาถมฺเภ นิขณิตฺวา ฐเปตีติ อาห ‘‘นครทฺวาเร อุสฺสาปิเต เอสิกาถมฺเภ’’ติฯ ปาการวิทฺธํสเนเนว ปริขาภูมิสมกรณํ โหตีติ อาห ‘‘ปาการํ ภินฺทิตฺวา ปริขํ วิกิริตฺวา’’ติฯ ‘‘เอว’’นฺติอาทิ อุปมาสํสนฺทนํฯ สนฺโต สํวิชฺชมาโน กาโย ธมฺมสมูโหติ สกฺกาโย, อุปาทานกฺขนฺธปญฺจกํฯ ทฺวตฺติํสกมฺมการณา ทุกฺขกฺขนฺเธ อาคตทุกฺขานิฯ อกฺขิโรคสีสโรคาทโยฯ อฏฺฐนวุติ โรคา, ราชภยาทีนิ ปญฺจวีสติมหาภยานิฯ ทุติยํ อุตฺตานเมวฯ

ปฐมเจโตวิมุตฺติผลสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3-4. ปฐมธมฺมวิหารีสุตฺตาทิวณฺณนา

[73-74] ตติเย นิยกชฺฌตฺเตติ อตฺตโน สนฺตาเนฯ เมตฺตาย อุปสํหรณวเสน หิตํ เอสนฺเตนฯ กรุณาย วเสน อนุกมฺปมาเนนฯ ปริคฺคเหตฺวาติ ปริโต คเหตฺวา, ผริตฺวาติ อตฺโถฯ ปริจฺจาติ ปริโต กตฺวา, สมนฺตโต ผริตฺวา อิจฺเจว อตฺโถฯ ‘‘ปฏิจฺจา’’ติปิ ปาโฐฯ มา ปมชฺชิตฺถาติ ‘‘ฌายถา’’ติ วุตฺตสมถวิปสฺสนานํ อนนุยุญฺชเนน อญฺเญน วา เกนจิ ปมาทการเณน มา ปมาทํ อาปชฺชิตฺถฯ นิยฺยานิกสาสเน อกตฺตพฺพกรณํ วิย กตฺตพฺพากรณมฺปิ ปมาโทติฯ วิปตฺติกาเลติ สตฺตอสปฺปายาทิวิปตฺติยุตฺเต กาเลฯ สพฺเพปิ สาสเน คุณา อิเธว สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ อาห ‘‘ฌายถ มา ปมาทตฺถ…เป.… อนุสาสนี’’ติฯ จตุตฺเถ นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

ปฐมธมฺมวิหารีสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ปฐมโยธาชีวสุตฺตวณฺณนา

[75] ปญฺจเม ยุชฺฌนํ โยโธ, โส อาชีโว เอเตสนฺติ โยธาชีวาฯ เตนาห ‘‘ยุทฺธูปชีวิโน’’ติฯ สนฺถมฺภิตฺวา ฐาตุํ น สกฺโกตีติ พทฺโธ ธิติสมฺปนฺโน ฐาตุํ น สกฺโกติฯ สมาคเตติ สมฺปตฺเตฯ พฺยาปชฺชตีติ วิการมาปชฺชติฯ เตนาห ‘‘ปกติภาวํ ชหตี’’ติฯ

รชคฺคสฺมินฺติ ปจฺจตฺเต ภุมฺมวจนนฺติ อาห ‘‘กิํ ตสฺส ปุคฺคลสฺส รชคฺคํ นามา’’ติฯ วินิพฺเพเฐตฺวาติ คหิตคฺคหณํ วิสฺสชฺชาเปตฺวาฯ โมเจตฺวาติ สรีรโต อปเนตฺวาฯ

ปฐมโยธาชีวสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ทุติยโยธาชีวสุตฺตวณฺณนา

[76] ฉฏฺเฐ จมฺมนฺติ อิมินา จมฺมมยํ จมฺมมิติ สิพฺพิตํ, อญฺญํ วา เกฏกผลกาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ธนุกลาปํ สนฺนยฺหิตฺวาติ ธนุญฺเจว ตูณิรญฺจ สนฺนยฺหิตฺวา สชฺเชตฺวาฯ ธนุทณฺฑสฺส ชิยายตฺตภาวกรณาทิปิ หิ ธนุโน สนฺนยฺหนํฯ เตเนวาห ‘‘ธนุญฺจ สรกลาปญฺจ สนฺนยฺหิตฺวา’’ติฯ ยุทฺธสนฺนิเวเสน ฐิตนฺติ ทฺวินฺนํ เสนานํ พฺยูหนสํวิธานนเยน กโต โย สนฺนิเวโส, ตสฺส วเสน ฐิตํ, เสนาพฺยูหสํวิธานวเสน สนฺนิวิฏฺฐนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อุสฺสาหญฺจ วายามญฺจ กโรตีติ ยุชฺฌนวเสน อุสฺสาหํ วายามญฺจ กโรติฯ ปริยาปาเทนฺตีติ มรณปริยนฺติกํ อปรํ ปาเปนฺติฯ เตนาห ‘‘ปริยาปาทยนฺตี’’ติ, ชีวิตํ ปริยาปาทยนฺติ มรณํ ปฏิปชฺชาเปนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ